هوای تهران در مرز بحران
در این شب‌های تهران شنیدن آژیر و دیدن‌آمبولانس‌هایی كه در ترافیك سنگین تهران به دنبال یك روزنه كوچك می‌گردند چیز غریبی نیست. هوا انگار تیره‌تر شده و مردم انگار خسته‌تر هستند. تهران آلوده شده، آن هم سه برابر سال گذشته. اواخر آبان‌ماه یوسف رشیدی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران به مهر گفت: میزان آلودگی هوای شهر تهران در سال گذشته 15 روز فراتر از حد استاندارد بود، اما این رقم در هفت‌ماه اول امسال به 46 روز رسیده است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که به‌طور متوسط سالانه نزدیک به 10هزار نفر بر اثر آلودگی هوا در تهران جان خود را از دست می‌دهند. سازمان ملل نیز به تازگی با انتشار گزارشی، نسبت به وضعیت آلودگی هوا هشدار داده و شهر تهران را ازجمله شهرهای خطرناک معرفی کرده است. وسایل نقلیه موتوری مهم‌ترین آلوده‌کننده شهر تهران به حساب می‌آید و برخی کارشناسان می‌گویند خودروها و کارخانجات صنعتی حاشیه تهران عامل ۸۰ درصد آلودگی این شهر هستند. براساس آخرین برآوردها 5/3 میلیون خودرو و بیشتر از چهار میلیون موتورسیکلت در این شهر تردد می‌کنند. فتح‌الله امی، مدیر طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران گفته است که براساس تحقیقی که از سوی سه دانشگاه انجام شده، خودروهای تولید قبل از سال 1380 فاقد استاندارد زیست‌محیطی هستند و 20 برابر خودروهای استاندارد، منوکسید کربن تولید می‌کنند. به گفته آقای امی، تنها یک میلیون و 800 هزار خودرو استاندارد هستند و بقیه فاقد استاندارد هستند و به اندازه 41 میلیون خودرو آلودگی ایجاد می‌کنند. روزانه حدود ۱۲ میلیون سفر روزانه در تهران صورت می‌گیرد و مسافران به‌وسیله اتوبوس، تاکسی و مترو و خودروهای شخصی جابهجا می‌شوند. براساس آمارهای رسمی حدود ۳۴ درصد مسافران داخل شهر تهران با وسایل نقلیه عمومی نظیر تاکسی، اتوبوس و مترو جابهجا می‌شوند و بقیه شهروندان از وسایل شخصی استفاده می‌کنند، این یعنی 66 درصد مردم تهران از وسیله نقلیه شخصی استفاده می‌كنند. نیمی از اتوبوس‌های درون‌شهری، تاکسی‌ها و مسافرکش‌های شخصی تهران فرسوده هستند و برنامه‌های نوسازی ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی بسیار کند پیش می‌رود. ایستگاه‌های مترو شلوغ هستند و شبكه مترو هنوز در تمام تهران گسترش پیدا نكرده است، بنابراین اكثر سفرهای شهری هنوز هم با وسایل نقلیه موتوری اعم از شخصی و عمومی صورت می‌پذیرد.
29 ساله، شاغل. یك شهروند در محدوده نارمك تهران از سوزش گلو و چشم‌هایش می‌گوید. درست است كه اعلام نشده بود اما از غلظت هوا و تغییر حالم متوجه شده بودم كه هوا آلوده است. او كه از هوای آلوده تهران خسته شده است، می‌گوید: این اتفاق برای امروز و دیروز و فردا نیست، هوای تهران همیشه آلوده است فقط بعضی وقت‌ها كه وضعیت خطرناك پیدا می‌كند مردم به آن توجه می‌كنند. آرزو داشتم ای كاش می‌توانستم یك كپسول اكسیژن به همراه داشته باشم و همیشه از آن استفاده كنم. یك مرد 29 ساله در محدوده میدان پونك هم تقریبا همین تغییرات را در وضعیت جسمانی خود داشته. او می‌گوید: از روز یك‌شنبه احساس كردم چشم‌هایم می‌سوزد، از چشم‌هایم اشك می‌آید. بعد متوجه سوزش گلو و سردردهای طولانی هم شدم. در منزل یا فضاهای مسقف راحت‌تر هستم، سوزش چشم كمتری دارم. یك خانم 41 ساله كه مادر دو فرزند است در محدوده نیاوران تهران می‌گوید: چند روزی است كه متوجه بی‌حالی بچه‌ها شده‌ام اما امروز (دوشنبه) آلودگی در بعضی از مناطق تهران به حدی بود كه به سختی نفس می‌كشیدم. او كه شاغل است، می‌گوید: همین امروز از پل كریم‌خان، میدان هفت‌تیر مشخص نبود. چرا مسوولان اعلام نمی‌كنند، چرا پیش‌بینی نمی‌كنند تا مردم تكلیف خودشان را بدانند. آلودگی هوا می‌تواند روی مردم تاثیرات بدی داشته باشد. لااقل اگر احتمال آن را اعلام كنند مردم برای روز آینده خود برنامه‌ریزی می‌كنند تا كمتر در خیابان‌ها باشند. این زن نگران حال فرزندانش است و می‌گوید: اگر در مواقع سرما، مدارس را تعطیل نكنند اتفاق چندانی نمی‌افتد، آنها به خاطر صرفه‌جویی در مصرف سوخت سال گذشته بارها مدارس را بستند. به جای آن باید در روزهای آلودگی هوا كه برای بچه‌ها بسیار مضر است فكری برای مدارس بكنند.
سعید راهبر، 24 ساله در حوالی چهارراه جهان‌كودك می‌گوید: اگر اعلام كنند یا نكنند آنچه معلوم است اینكه، دیگر نمی‌شود این وضعیت را پنهان كرد. هر كسی با دیدن هوای این روزهای تهران و غلظت آن حتما متوجه آلودگی هوا می‌شود. هوا سنگین شده. من از صبح كه از خانه خارج شدم سردرد وحشتناكی گرفتم كه سابقه آن را نداشتم، با خوردن تعداد زیادی مسكن هنوز هم سردرد دارم، عصبی و پرخاشگر هم شده‌ام و در محیط كار بی‌قرار هستم. او می‌گوید: وضعیت باز هم برای جوان‌ترها زیاد بد نیست، اما نگران وضعیت سالمندان و كودكان هستم. مسوولان باید فكری بكنند. طرح زوج و فرد كردن تردد خودروها كه سال‌های گذشته اعمال می‌شد باید امسال در تمام نقاط شهر اعمال شود.
كاسه بزرگی به نام تهران
كلان‌شهر تهران در جدول رده‌بندی شهرهای بزرگ جهان، از نظر آلودگی هوا در رده بالایی قرار گرفته و این امتیاز منفی، دلایل عمده‌ای دارد كه یكی از آنها موقعیت جغرافیایی و اقلیمی تهران است. در فصل‌های پاییز و زمستان (روزهایی كه اكنون در آن به سر می‌بریم) آلودگی هوای تهران به بالاترین میزان خود می‌رسد، زیرا در بیشتر روزهای این فصول پدیده‌ای موسوم به اینورژن (Inversion) یا وارونگی دما سراسر شهر را كه در گودالی شبیه به یك كاسه بزرگ قرار دارد، می‌پوشاند و آلودگی هوا را تشدید می‌كند. بنا بر گزارشی كه چندی پیش مركز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران آن را منتشر كرد آلاینده‌های اصلی هوا كه برای آنها استاندارد وجود دارد و اندازه‌گیری می‌شوند عبارتند از: مونواكسیدكربن (CO)، اكسیدهای ازت (Nox)، تمامی هیدروكربن‌ها (THC) یا تركیبات آلی فرار (VOC)، اكسیدهای گوگرد SOX و به طور عمدهSo2 تمامی ذرات معلق (TSP)، سرب (Pb) و ازن (O3).
موقعیت تهران
تهران بزرگ با مساحت707 كیلومترمربع در موقعیت51/10 درجه طول جغرافیایی و38/41 درجه عرض جغرافیایی و در ارتفاع حدود یكهزار و200 متر از سطح دریا قرار گرفته است. قله دماوند با ارتفاع پنج هزار و 628 متر از شمال و قله توچال با ارتفاع سه هزار و 933 متر ارتفاع در شمال‌غربی آن قرار دارد. كوه‌های جنوب و جنوب‌شرقی آن حدود دو هزار متر ارتفاع دارند. ارتفاع مركز تهران حدود یكهزار و200 متر و ناحیه شمیرانات حدود یكهزار و600 متر از سطح دریا است. تحقیقات به عمل آمده گویای آن است كه جنوب تهران نسبت به مركز آن مرتفع‌تر است و این ارتفاع با دور شدن به سمت جنوب افزایش می‌یابد. شرق و غرب تهران نیز نسبت به مركز آن مرتفع‌تر است و با توجه به این موارد شهر تهران را می‌توان به صورت كاسه‌ای نامنظم مجسم كرد، كه از نظر جغرافیایی و اقلیمی مكان مناسبی برای یك شهر گسترده و بزرگ نبوده است. علاوه بر این، عامل مهمی كه در پراكندگی آلاینده‌های هوا بسیار موثر است مسئله وارونگی دماست كه براساس آمار تقریبا دوسوم از روزهای سال وارونگی دما اتفاق می‌افتد و ارتفاع آن در حدود250 تا400 متر از سطح زمین است. وارونگی دما موجب تجمع مواد آلاینده در نزدیكی سطح زمین و تشدید آلودگی هوای تهران می‌شود.
پدیده اینورژن یا وارونگی دما
مهم‌ترین و خطرناك ترین فاكتور جوی در آلودگی هوای یك ناحیه، پدیده «اینورژن» یا وارونگی دماست. زیرا در حالت عادی كه درجه حرارت جوی مجاور زمین برحسب ارتفاع كاهش می‌یابد، وجود حرارت بیشتر و هوای سبك‌تر در ارتفاع پایین و حرارت كمتر و هوای سنگین‌تر در طبقات بالا باعث می‌شود كه هوای سبك از طبقات پایین به طرف بالا صعود كرده، عوامل آلوده‌كننده را با خود به طبقات فوقانی ببرد. به این طریق عوامل آلوده‌كننده در فضا پراكنده شده و یك تهویه طبیعی انجام می‌پذیرد. ولی وقوع پدیده وارونگی دما باعث پایداری هوا شده و موجب می‌شود توده هوا همراه با تمام ناخالصی‌ها و عوامل آلوده‌كننده آن در زیر سطح وارونگی دما محبوس شود. در چنین شرایطی میزان اكسیژن هوا به علت مصرف تدریجی آن كاهش و میزان آلوده‌كننده‌های هوا به علت تولید تدریجی آنها افزایش می‌یابد. به این ترتیب هوای منطقه به شدت آلوده می‌شود. این وضعیت تا زمانی كه وارونگی دما محو نشود، ادامه می‌یابد و اگر مدت وقوع آن با ارتفاع كم، طولانی شد و با بالا رفتن میزان رطوبت نسبی هوا، به حد اشباع برسد، پدیده خطرناكی با نام «ابر مسموم» پدیدار خواهد شد. دید در مجاورت زمین، وجود كوه‌ها و جبهه (هوا) اتفاق می‌افتد.
آثار وارونگی دما بر آلودگی هوای تهران
به طور كلی پدیده وارونگی دما موجب تراكم هوای آلوده در محدوده معینی می‌شود و هرقدر ارتفاع وارونگی دما كوتاه‌تر باشد و مدت آن بیشتر به طول بینجامد بدیهی است كه میزان خطرات آن فزونی می‌یابد. براساس تحقیقات به عمل آمده، تهران بیش از دو سوم روزهای سال با پدیده وارونگی جوی مواجه است و این حالت بیشتر در پاییز و زمستان روی می‌دهد. طبق آماری كه در طول پنج سال از ایستگاه مهرآباد گرفته شده است، بیشترین میزان ارتفاع وارونگی دما در فصل پاییز 419 متر، در فصل زمستان 404 متر، در بهار 354 متر و در تابستان 384 متر بوده است. همچنین میانگین مدت زمان وارونگی دما 239 روز بوده است كه در بهار 57 روز، در تابستان 61/2 روز، در پاییز 58 روز و در زمستان61/2 روز بوده است. در حالت وارونگی دما، هوا، حالت سكون و آرام به خود گرفته و جریان هوا در آن به وقوع نمی‌پیوندد.
قوانین
در اصل پنجاهم قانون اساسی ایران به صراحت به لزوم حفظ محیط زیست و برخورد با عوامل تخریب آن اشاره شده است. همچنین در قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا (مصوب سوم اردیبهشت سال 74) سازوكار آن در شش فصل به تفصیل بیان شده است. در همین قانون از ماده 28 تا 32 نوع مجازات صاحبان وسائل نقلیه موتوری و كارخانجات نیز مشخص شده است. از طرف دیگر با عنایت به اینكه یكی از اصلی‌ترین موارد آلاینده هوای تهران وسائل نقلیه موتوری و تردد آنها در سطح شهر است در آیین‌نامه اجرایی تبصره ماده (6) قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا (مصوبه شماره 15143/ت24499هـ مورخ 5/4/1381 هیات وزیران) نوع اعمال محدودیت‌های ترافیكی نیز به تفصیل معین شده است. چند مصوبه دیگر نیز به اضافه این قوانین و آیین‌نامه‌ها وجود دارند كه قاعدتا لازم‌الاجرا هستند. اما لزوم اجرای آنها آنجا مشخص می‌شود كه مسوولان اعلام كنند هوای تهران در چه وضعیتی است.
